This is a test site. For up-to-date information please visit the live site: ottomanhistorians.uchicago.edu
This is a test site. For up-to-date information please visit the live site: ottomanhistorians.uchicago.edu
Title:
Hamdi
Other Available Languages:
PDF (English):
PDF (Turkish):
Life:

Asıl ismi Ahmed, lakabı Hamdi’dir. Babası Reisülküttab Küçük Hasan Bey’e izafetle Hasan Beyzade künyesiyle şöhret kazanmıştır. Doğum yeri ve tarihi hakkında bilgiye sahip olmadığımız H.B. medrese tahsilini tamamladıktan sonra gelirinin azlığı dolayısıyla ilmiye sınıfından ayrılarak, Dal Mehmed Efendi’nin (ö. 1006/1597-98) ilk reisülküttablığı sırasında (Zilkade 998-Şevval 999/Eylül 1590-Ağustos 1591) divan-ı hümayun hizmetine girmiştir.

İlk olarak III. Mehmed’in (1003-12/1595-1603) Egri (Eger) seferine (1004/1596) teslimatî vazifesiyle katılan H.B. aynı seferde sadrazam Damad İbrahim Paşa’nın (ö. 1011/1602) tezkireciliği görevinde bulunmuştur. Serdar Satırcı Mehmed Paşa’nın (ö. 1007/1598-99) maiyetinde Varad (Nagyvarad) seferine (1006-07/1598-99) katıldıktan sonra Istanbul’a dönüşünde tekrar İbrahim Paşa’nın tezkireciliği hizmetine getirilmiştir. Sadrazam İbrahim Paşa’nın 20 Şevval 1007/16 Mayıs 1599 tarihinde çıktığı Uyvar (Ujwar) seferine ikinci tezkireci olarak katılan H.B., ordunun Muharrem 1008/ Ağustos 1599 tarihinde Osek (Osijek) sahrasına varmadan önce konakladığı Vulqovar’da (Wuqowar) baştezkireciliğe tayin edilmiştir. İbrahim Paşa’nın Qanije (Kanisza) seferine (1009/1600) de baştezkireci olarak katılan H.B., reisülküttab Yaycızade Hamza Efendi’nin (ö.1032/1623) Osek yakınında bulunan Qariha menzilinden Istanbul’a gönderilmesi üzerine vekaleten reisülküttablık hizmetine tayin edilmiştir. 11 Safer 1011/31 Temmuz 1602 tarihinde İstolni-Belgrad’ın (Székesfehérvár) geri alınmasında ve aynı yıl Peşte (Pest) muhasarasında İbrahim Paşa’nın ölümüyle sadrazam ve serdar olan Yemişci Hasan Paşa’nın (ö. 1012/1603) baştezkirecisi sıfatıyla bulunmuştur. Yavuz Ali Paşa’nın (ö. 1013/1604) Istanbul’a gelerek 26 Receb 1012/ 30 Aralık 1603 tarihinde sadaret makamına geçmesinden sonra görevini muhafaza etmişse de, paşanın Macaristan seferine çıkmasından (1 Muharrem 1013/30 Mayıs 1604) evvel bu görevinden azledilmiş, ancak sadaret kaymakamı Hafız Ahmed Paşa’nın (ö. 1022/ 1613) tezkireciliği hizmetinde bırakılmıştır. 28 Zilkade 1012/28 Nisan 1604 tarihinde gedikli katipler arasında yer alarak beratı yenilenmiş, 15 Rebiülahir 1013/10 Eylül 1604 tarihinde defter-i hakani emini kaymakamı, 15 Şaban 1013/6 Ocak 1605 tarihinde de defter emini olmuştur.

Bundan sonra maliye hizmetine geçen H.B. 10 Cemaziyülahir 1014/23 Ekim 1605 tarihinde Anadolu’da Celaliler üzerine serdar tayin edilen Qara Davud Paşa’nın (ö. 1032/1623) sefer mühimmatını emval-i sultani defterdarı olarak tamamladığı gibi, Aydın ve Saruhan taraflarında isyan ettiği için 14 Cemaziyülahir 1018/14 Eylül 1609 tarihinde sadrazam Quyucu Murad Paşa (ö. 1020/1611) tarafından Üsküdar’da öldürtülen Yusuf Paşa’nın muhallefatını da Anadolu defterdarı olarak deftere kaydederek başdefterdar Etmekçizade Ahmed Paşa’ya (ö. 1026/1617) teslim etmiştir. Bundan sonra iki defa Tuna, Qaraman ve Haleb defterdarlıklarında bulunmuş olan H.B., Qaraman ve Kefe (Theodosia) beylerbeyliklerinde vazife yapmıştır. 18 Şevval 1018/ 14 Ocak 1610 tarihli arşiv belgesine göre Tuna defterdarlığına nakledildiği görülen H.B. bu görevi esnasında 1023/1614’te İskender Paşa (ö. 1028/1619 ?) ile Ketenci Ömer Paşa’nın (ö. 1035/1625-26) gerçekleştirdikleri Erdel (Transilvania veya Ardeal) ve Eflak (Vlahia) seferlerine katılmış, bu vazifesinden ayrıldıktan sonra da Kefe beylerbeyiliğine tayin edilmiştir. Mazul olarak Varna sahiline geldiğinde burayı almak isteyen Kazaklara karşı kalenin korunmasında görev alarak kurtarılmasını sağladığı için Qaraman defterdarlığına getirilen H.B., ardından Haleb’in emval-i sultani defterdarlığında bulunmuş, bir müddet sonra da Haleb eyaleti defterdarlığına tayin edilmiştir. Bu görevlerinin ardından Qaraman beylerbeyi olarak kısa bir müddet görev yapmış, emekliye sevkedildikten sonra ikinci defa Tuna defterdarı olmuştur. Kazaklarla anlaşan Lehler üzerine yürümek için Bogdan’da (Moldova) toplananarak Özi (Ochakov) ve Rumeli beylerbeylerinin kumandasında hareket eden ordunun sefer masraflarını miri hazineden karşılamakla görevlendirilen H.B., kısa zamanda bu görevinden de ayrılmıştır.

H.B.’nin bundan sonra uzun mazuliyet devreleri geçirdiği, buna da çok defa başdefterdar Baqi Paşa’nın (ö. 1036/1626-27) sebep olduğu görülmektedir. Nitekim kendisi Baqi Paşa’nın ikinci defterdarlığında (1 Zilkade 1030-8 Receb 1031/17 Eylül 1621-19 Mayıs 1622) ve hatta onun 29 Cemaziyülahir 1034/8 Nisan 1625 tarihindeki vefatı sırasında da devlet hizmetinden ayrı bulunmaktaydı. IV. Murad’ın (1032-49/1623-40) Revan (Yerevan) seferine de (20 Ramazan 1044-16 Receb 1045/9 Mart-26 Aralık 1635) katılmış olan H.B. bu seferde hangi vazifeyle bulunduğunu bildirmemekle beraber seferin yakın bir görgü tanığı olmuş, sefer dönüşünden kısa bir süre sonra da vefat etmiştir. Kaynaklar ölüm tarihini 1046/1636-37 olarak vermektedir. Istanbul’da Gümüşsuyu kabristanına defnedildiği bildirilmekteyse de günümüzde mezarlık yok olmuştur.

Works:
(1)
Ta’rih

İki ciltten meydana gelen eserin ilk cildi olan Telhis-i tacü’t-tevarih, Hoca Sadüddin Efendi’nin (ö. 1008/1599) Tacü’t-tevarih’inin özeti mahiyetinde olup, dibace ve telhis olmak üzere iki kısımdan meydana gelmiştir. Telhis-i tacü’t-tevarih kaynağının kısaltılmış bir şekli olduğundan orjinal bir mahiyet taşımaz. Eserin ikinci cildi olan Zeyl-i tacü’t-tevarih ise tamamen orjinal bir eserdir. I. Süleyman döneminden (926-974/1520-66) başlayarak IV. Murad devrinin (1032-49/1623-40) büyük bölümünü içine alan eserin, bilhassa III. Mehmed döneminden (1003-12/1595-1603) itibarenki kısmı yazarın kişisel gözlemlerine dayanır.

Zeyl-i tacü’t-tevarih içerik bakımından iki bölüme ayrılır. Birinci bölüm Kemal Paşazade, Matraqçı Nasuh, Celalzade Mustafa Çelebi, Ramazanzade Küçük Nişancı Mehmed Paşa, Hocazade Mehmed Efendi ve Mehmed Mecdi gibi kaynaklara ve H.B.’nin babası Reisülküttab Hasan Bey’den naklen verdiği bilgilere dayanmaktadır. Asıl önemli olan ikinci bölümde ise H.B. III. Mehmed devrinden itibaren katıldığı seferleri ve devlet hizmetinde aldığı görevler dolayısıyla içinde bulunduğu tarihi olayları kronolojik sırayla, bazen sebep ve sonuçlarıyla birlikte aktarmıştır. H.B. her padişahın hayrat ve hasenatını, şehzadeler ile Osmanlı vüzera, ulema ve meşayihinin hal tercümelerini de kaydetmiştir.

Ta’rih altı telif evresi geçirmiştir. İlk telifte mukaddime olmadığından bu husustaki düşüncesini belirtmeyen H.B. ikinci telif mukaddimesinde Hoca Sadüddin Efendi’nin Tacü’t-tevarih’inin telhisi ile bunun tezyiline devrin ulemasının teşvikleri ile başladığını; üçüncü ve sonuncu teliflerinde tezyile özelikle Şeyhülislam Zekeriyyazade Yahya Efendi’nin (ö. 1053/1644) teşvikinin sebep olduğunu nakleder. Birinci telifin 1038 Muharrem ayından (Eylül 1628) önce başladığı ve 1039/1629-30 yılında tamamlandığı; ikinci telifin Rebiülahir-Şevval 1038/Aralık 1628-Haziran 1629 tarihleri arasında kaleme alındığı; IV. Murad’ın tahta geçtiği 14 Zilkade 1032/9 Eylül 1623 tarihinden sonra başlanan üçüncü telifin 1040 Receb ayından (Şubat 1631) önce bitirildiği; IV. Murad devrinde kaleme alınan dördüncü telifin yine bu tarihten önce tamamlandığı; beşinci ve sonuncu teliflere ise 11 Rebiülahir 1043/15 Ekim 1633 tarihinden sonra başlanarak bu teliflerin IV. Murad’ın Revan seferinden dönüşü (16 Receb 1045/26 Aralık 1635) ile nihayete erdiği anlaşılıyor. Müellif eserin yeni teliflerini kaleme alırken kendisine tesir edenleri farklı yansıtmıştır. Eserin telif safhaları ve bunların politik yansımaları Gabriel Piterberg tarafından incelenmiştir.

Ta’rih, her ne kadar kaynaklarından aynen yaptığı nakillerde üslup yönünden kaynaklarının etkisinde kalırsa da, orjinallerle karşılaştırıldığında süslü anlatımın kısmen terkedilmiş olduğu görulur. Yazar eserin kendi izlenimlerini aktardığı bölümünde, kaynaklara dayanan bölüme nazaran daha sade bir dil kullanır.

Zeyl-i tacü’t-tevarih Şevki Nezihi Aykut tarafından 3 cilt olarak yayınlanmıştır. 1. cilt tahlil ve kaynak tenkidini içerir. 2. cilt yazarın kaynaklarına ve babasından naklen verdiği bilgilere dayanan metnin edisyonudur (926-1003/1520-95). Sonunda dizin bulunan 3. cilt ise yazarın kendi gözlemlerini naklettiği bölümdür (1003-1045/1595-1635).

(2)
Usulü’l-hikem fi nizami’l-alem

Siyasetname türünde olan bu eser Zamahshari’nin Rabi al-abrar’ına dayanan Muhyiddin Mehmed b. Hatib Qasım’ın Ravzu’l-ahyar adlı eserinin kısaltılması suretiyle meydana getirilmiş ve II. Osman devrinin (1027-31/1618-22) sadrazamı Güzelce Ali Paşa (ö. 1030/1621) adına kaleme alınmıştır. Bir mukaddime, dört bölüm ve bir hatimeden oluşmaktadır. Eser, genişlik, içerik ve fasıl tertibi olarak kaynağı Rabi al-abrar’dan seçme yapılarak meydana getirilmiş bir derlemedir. Hatimenin tetimmesindeki manzum ve 27 beyitten ibaret mesnevi tarzındaki hasbıhalde, H.B.’nin hayatının bazı bölümlerini aydınlatan bilgiler vardır. Eserin iki nüshasından Istanbul Üniversite Kütüphanesi 6944’de bulunanının müstensihi ve istinsah tarihi belli değildir. Belediye Kütüphanesi (Atatürk Kitaplığı) O-49’da yer alan nüsha humbaracı sipahilerinden Derviş Ahmed tarafından istinsah edilmiş olup istinsah tarihi kaydedilmemiştir.

(3)
Mecmua

H.B’ye mensub olan ancak ismi bilinmeyen bir kimse tarafından tertib edildiği anlaşılan bu yazma mecmua Cavit Baysun’un özel kütüphanesindeydi. Baysun’un ölümüyle Yapı ve Kredi Bankası’na intikal eden terekesinde bu mecmuanın varlığına rastlanamadığından yazmayı şahsen incelemek mümkün olmadı. Baysun’un H.B. hakkında yazmış olduğu iki makaledeki bilgilere göre 131 yapraktan oluşan ve talik hattıyla yazılmış olan mecmua, H.B.’nin kaleminden çıkmış Ayni Hatun Vaqfiyyesi ile dört manzumeyi, yirmi kadar münşeatı ve birisi tamamlanmamış üç adet Qanice Fethnamesi’ni içermekteydi. Mecmuada ayrıca fetvalar, mektuplar, manzum ve mensur yazılar bulunuyordu.

Bibliography:

1) Ta’rih 
Yazmalar, 1. Telif: 
(1) Istanbul, Arkeoloji Müzeleri Kütüphanesi, no. 482; 422 y., 17 sat., talik. (2) Istanbul, Süleymaniye Kütüphanesi, Hamidiye, no. 898; 428 y., 37 sat., 1b-368a nesih, 368b-428b talik. (3) Istanbul, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine, no. 1585; 109 y., 23 sat., talik kırması.
2. Telif: 
(1) Istanbul, Nuruosmaniye Kütüphanesi, no. 3105; 321 y., 33 sat., ince nesih. (2) Istanbul, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Emanet Hazinesi, no. 1434; 486 y., 25 sat., nesih. (3) Paris, Bibliothèque nationale, Ancien Fonds Turc, no. 124; 600 y., 23 sat., nesih.
3. Telif: 
(1) Istanbul, Arkeoloji Müzeleri Kütüphanesi, no. 481; 320 y., 29 sat., nesih. (2) Istanbul, Nuruosmaniye Kütüphanesi, no. 3134; 222 y., 19 sat., nesih. (3) Istanbul, Ragıb Paşa Kütüphanesi, no. 987; 389 y., 27 sat., talik. (4) Istanbul, Süleymaniye Kütüphanesi, Hamidiye, no. 974; 190 y., 21 sat., talik. (5) Kahire, Kutubhana al-Hidiwiyya, no. 8836/40; 325 y., 29 sat., nesih. (6) Viyana, Nationalbibliothek, no. OH 19; 326 y., 25-27 sat., nesih ve nestalik. (7) Viyana, Nationalbibliothek, no. OH 65; 185 y., 21 sat., nesih.
4. Telif: 
(1) Istanbul, Arkeoloji Müzesi Kütüphanesi, no. 234; 538 y., 23 sat., nesih. (2) Istanbul, Istanbul Üniversitesi Kütüphanesi, no. 6028; 417 y., 23 sat., nesih.
5. Telif:
Dr. Orhan Köprülü Özel Kütüphanesi, 93 y., 25 sat., divanı kırması.
6. Telif: 
(1) Ankara, Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi, no. Y517; 370 y., 23 sat., nesih. (2) Istanbul, Nuruosmaniye Kütüphanesi, no. 3106; 610 y., 21 sat., sülüs. (3) Istanbul, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Bağdad Köşkü, no. 207; 405 y., 16-29 sat., 1a-394a talik, 394b-405b nesih. (4) Konya, Mevlana Müzesi Kütüphanesi, no. 3086; 400 y., 25 sat., nesih. (5) Viyana, Nationalbibliothek, no. Mxt. 199; 100 y., 17 sat., divani.
Edisyonlar: (1) Nezihi Aykut, Hasan Bey-zâde Târîhi. Doktora Tezi (Istanbul Üniversitesi, 1980) [Istanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Semineri Kütüphanesi, tezler no. 3277]. (2) Hasan Beyzade Ahmed Paşa, Hasan Bey-zâde Târîhi (Tahlil – Kaynak Tenkidi, Metin, Metin ve İndeks), haz. Ş. Nezihi Aykut (Ankara, 2004).
İkincil kaynaklar: Gabriel Piterberg. An Ottoman Tragedy: History and Historiography at Play (Berkeley, 2003) [Osmanlı Trajedisi: Tarih Yazımının Tarihle Oyunu (Istanbul, 2005)].

2) Usulü’l-hikem fi nizami’l-’alem: 
Yazmalar: (1) Istanbul, Belediye Kütüphanesi (Atatürk Kitaplığı), Belediye Yazmaları O-49; 23 y., talik. (2) Istanbul, Istanbul Üniversitesi Kütüphanesi, TY 6944; 20 y., nesih.

3) Mecmua
Yazmalar: (1) Cavit Baysun’un özel kütüphanesindeydi. Bugün nerede olduğu bilinmiyor.
İkincil kaynaklar: M. Cavid Baysun, “Hasan Bey-zâde Ahmed Paşa,” Türkiyat Mecmuası, 10 (1951-53), 321 vd. M. Cavid Baysun, “Reîsü’l-küttâb Küçük Hasan Bey,” Tarih Dergisi, 2/3-4 (1952), 97 vd.

Kaynaklar: Hısali, Matali’ü’n-nata’ir, Nuruosmaniye Kütüphanesi, Istanbul, no. 4252; 129b, 283b; no. 4253; 195b, 300a. Safi Mustafa Efendi, Zübdetü’t-tevarih, Veliyyüddin Efendi Kütüphanesi, Istanbul, no. 2429; 2a-b. Topçular Katibi Abdülkadir (Kadrî) Efendi Tarihi, yay. Ziya Yılmazer (Ankara, 2003). Ata’i Hada’iqu’l-haqa’iq fi tekmileti’ş-şaqa’iq (Istanbul, 1268/1851), 655-657. Ahmed Resmi Efendi, Sefinetü’r-rü’esa (Istanbul, 1269/1852), 21. Naima, Ta’rih, c. 2 (Istanbul, 1281/ 1865), 132, 176-185. Peçuylu İbrahim, Ta’rih, c. 2 (Istanbul, 1283/1867), 403. Katib Çelebi, Fezleke, 2 c. (Istanbul, 1286-87/1870-71), 364, 399-400. Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Mü’ellifleri, c. 3 (Istanbul, 1342/1924), 46. J.H. Mordtmann (V.L. Menage), “Hasan Bey-zade, Ahmed,” Encyclopedia of Islam, vol. 3 (1971), 248-249. M. Cavid Baysun, “Hasan Bey-zâde Ahmed Paşa,” Türkiyat Mecmuası, 10 (1951-53), 322. M. Cavid Baysun, “Reîsü’l-küttâb Küçük Hasan Bey,” Tarih Dergisi, 2/3-4 (1952), 97 vd. O. F. Köprülü, “Hasan Bey-zâde,” İslam Ansiklopedisi, c. 5/1 (1950), 334. Selaniki Mustafa Efendi, Tarih-i Selaniki, yay. Mehmet İpşirli (Istanbul, 1989), 821. Feridun M. Emecen, “Ali’nin Ayn’ı: XVII. Yüzyıl Başlarında Osmanlı Bürokrasisinde Kâtib Rumuzları,” Tarih Dergisi, 35 (1994), 144.

 
Author:
Ş. Nezihi AYKUT
October 2005