This is a test site. For up-to-date information please visit the live site: ottomanhistorians.uchicago.edu
This is a test site. For up-to-date information please visit the live site: ottomanhistorians.uchicago.edu

Nişli Mehmed Aga

Turkish
Mevcut Diğer Diller: 
Hayati: 

N.M.’in hayatına dair bilgimiz oldukça sınırlıdır. Doğum tarihi bilinmemekle beraber nisbesine göre doğum yerinin Niş (Ниш/Niš) olduğu anlaşılıyor. Çelebizade Asım Efendi (ö. 1173/1760) N.M.’in Şirvan, İran ve Lezki olayları hakkında çarla görüşerek III. Ahmed’in (1673-1736/1703-1730) Rusya’nın “Lezki taifesi” üzerine düzenlediği seferin barışa aykırı olduğunu bildiren mektubunu iletmek üzere orta elçi olarak görevlendirildiğini söyler. N.M.’in kendisi de Sefaretname’de elçi olarak vazifelendirildiğine değinir. Sicill-i Osmani’ye göre N.M. kapıcıbaşılık dahil olmak üzere devletin çeşitli kademelerinde çalıştıktan sonra, Damad (Şehid) İbrahim Paşa’nın sadaretinde (1130-42/1718-30) rütbesi geri alınarak 1137/1725’den itibaren beş sene müddetle Qastamonu’da sürgüne gönderilmiştir. Patrona Halil isyanından (15 Rebiülevvel 1143/28 Eylül 1730) hemen sonra serbest kalan N.M. Mısır’a memur olarak gitmiş, Şevval 1144/Mart-Nisan 1732 tarihinde sipahiler ağası, 1145/1732 yılında da başbakıkulu olduktan sonra vefat etmiştir.

 
(ö. > 1732)
Eserleri: 
(1)
Sefaretname-i Rusya

N.M.’in yegane eseri, Moskova (Москва́/Moskva) orta elçiliği esnasında (Zilhicce 1134 sonları-11 Cemaziyülevvel 1135/Ekim 1722 başları-17 Şubat 1723) kaleme aldığı ve Istanbul’dan Moskova’ya hareket edip dönünceye kadar şahit olduğu olayları detaylı bir şekilde anlattığı Sefaretname’sidir.

Rus Çarı I. Petro (s. 1093-1137/1682-1725) Pasarofça anlaşmasının ardından 1131/1720 yılında Alaksej İvananoviç Daşkov’u (ö. 1733) Istanbul’a elçi olarak göndererek Prut barışının (6 Cemaziyülahir 1123/22 Temmuz 1711) Lehistan’a ait maddesinde değişiklik yapılması ve Qırım hanına verilecek verginin, hanla görüşülerek bir karara bağlanması talimatını vermiş ve Osmanlı devleti ile yapılan müzakereler sonucunda 13 Zilhicce 1132/16 Ekim 1720 tarihinde yeni bir anlaşma yapılmıştı. N.M. dört bölümden oluşan Sefaretname’sinin birinci bölümünde, Rusların bu anlaşmadan sonra Osmanlılar aleyhine (özellikle Osmanlı devletine bağlı olan Nogay Tatarları, Çerkes vilayetleri ve Zaporok Kazakları üzerinde) faaliyetlerde bulunması üzerine, Şirvan olaylarını rapor halinde III. Ahmed’e sunma vazifesiyle Rusya’ya elçi olarak gönderilmesinden bahseder. Eserin bu bölümü N.M.’in 1134/1722 yılında name-i hümayunu ve sadrazamın mektubunu teslim alışının ve kendisine tahsis edilen sefaret heyeti ile Istanbul’dan hareket edişinin anlatılmasıyla sona erer.

Eserin ikinci bölümünde Istanbul’dan hareket edildikten sonra izlenen güzergah ile bu güzergahta bulunan kaleler hakkında bilgiler verilerek, Moskova’ya kadarki yolculuk esnasında meydana gelen olaylar, çekilen sıkıntılar ve görülen yerler samimi ve yer yer alaycı bir üslupla nakledilir. N.M. Istanbul’dan çıkıldıktan 22 gün sonra Or kalesine (Or Qapı; Перекоп/Perekop) ulaşıldığını, fakat Bagçesaray’da (Бахчисарай/Bakhçisaray) hastalık dolayısıyla Qırım sahilindeki Or kalesine yakın Qatqazak’da? (bugünkü Джанкой/Canköy yakınlarındaydı) konaklanıldığını yazmaktadır. Yeñiqale ocak ağası Ömer Paşa’nın (ö. ?) N.M.’e bulunduğu tavsiyeden Azaq’tan (Азо́в/Azov) ileri olan Çetenli? (bugünkü yer adı tespit edilemedi) taraflarının o dönemde hiç de tekin ve güvenli olmadığı ve o bölgenin ancak korumalar eşliğinde geçilebileceği anlaşılmaktadır. Elçinin bu yolculuğu sırasında rastladığı Ejderhan (Астрахань/Astrahan) seferinden perişan ordusuyla dönmekte olan Barabaş (Zaporok Kazakları) hatmanının N.M.’den I. Petro’yu seferlerden vazgeçirmesi konusunda aracılık yapmasını rica etmesi ilginçtir. Menzillerde zahire yerine sürekli akçe teklif edilmesinden her fırsatta şikayet eden N.M. hiç kimseden görmediği ikramı Debnek? kalesi (bugünkü yer adı tespit edilemedi) komiserinin karısından gördüğünü de anlatır. Seyahati boyunca geçtiği yerlerde gördüğü kaleleri derme çatma palankalar olarak nitelendiren N.M., Ruslar tarafından maiyetine tayin edilen ve kendisinden olmayacak isteklerde bulunan tercümanı Antonaki’den de çok ağır bir dille hakaret ederek bahseder. Eserin bu bölümü sefaret heyetinin Moskova’ya girişinin ayrıntılı tasviri ile son bulur.

N.M. Sefaretname’sinin üçüncü bölümünde Moskova’da başından geçen olayları, buradaki törenleri, yapılan müzakereleri, onuruna verilen ziyafetleri, nezaket ziyaretlerini, namelerin takdim edilişini anlatır. Kendisine yapılan bazı teklifleri name-i hümayuna yapılmış bir saygısızlık olarak nitelendiren N.M., konaktan konağa dolaşamayacağını, eğer ısrar olunacak olursa geri döneceğini, hatta ölümü bile göze alacağını söylediğini kaydeder.

N.M. başvekilin başkanlığında Leh Büyükelçisi Vasili Vladimiroviç Dolgoruki (ö. 1159/1746) ve eski Istanbul elçisi Petr Andreeviç Tolstoy’un (Istanbul’da görev yaptığı tarihler: 1114-1126/1702-1714) da bulunduğu bir mecliste yapılan görüşmelerden bahsederken, Kabartay’da (Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэ) isyan ederek oradan kaçan Arslan Beg meselesine, Ruslar’ın Kafkas coğrafyasındaki emellerine ve mevcut ihtilaflı konulara değinir. N.M.’in amiralin kendi onuruna verdiği ziyafette çar ile program dışı karşılaşmalarını ve aralarında geçen konuşmaları ayrıntılarıyla anlattığı bölümde, çarın özel hayatına ilişkin bilgiler bulunmaktadır.

N.M.’in Moskova’dan ayrılmasından önce Petersburg’a giden çarın maiyetiyle birlikte düzenlediği alaya ait tafsilatların yer aldığı eserin dördüncü ve son bölümünde bazı ilginç konuşmalar da kaydedilmiştir. N.M. örneğin eski Istanbul elçisi Petr Andreeviç Tolstoy’un kendisine Rusya’nın Lezki seferi öncesinde Osmanlı devletinden izin almasına rağmen bunun daha sonra görmezlikten gelinerek Osmanlılar tarafından suçlandıklarından, aynı zamanda da bir oldubitti ile Lezki’lerin Osmanlı himayesine alındığından bahsettiğini kaydeder. Yine son bölümde Rus elçisinin Fransa ve İspanya’nın ittifak ederek Avusturya’ya savaş açacağını ve yeneceğini belirttiği ve bunun Rusya’nın menfaatleri açısından son derece önemli bir gelişme olacağını vurguladığı kaydedilir. Bunun yanısıra N.M. bir yandan Çar I. Petro’nun düzenlediği askeri geçit törenlerinden ve resmi ziyafetlerden “çarın masharalıkları” diye bahsederken öte yandan sözkonusu alaylara dair ayrıntıları dikkatle kaydeder. Sefaretname 1136/1724 yılında Osmanlı devleti ile Rusya arasında Istanbul’da yapılan ve hedefi İran’ın paylaştırılması olan ittifakın ilk müzakere zemininin nasıl hazırlandığını gösterir.

 
Bibliyografya: 

(1) Sefaretname-i Rusya
Nüshalar: (1) Istanbul, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Revan 1313; 33 y., 21 satır, nesih. İstinsah tarihi ve müstensihi belli değildir. (2) Sefaretname-i Hatti Efendi ve Ahmed Resmi ve Nahifi: Istanbul Üniversitesi Kütüphanesi, Yıldız Yazmaları, TY 6095; 79-127 y.; 19 satır, nesih. İstinsah tarihi ve müstensihi belli değildir. Eserin bu nüshası 472 varakdan oluşan bir mecmua içindedir ve “Biñ yüz otuz beş ta’rihinde Mosqova giden elçi taqriri” ifadesi ile başlar.

Edisyonlar: 1) Faik Reşit Unat. “Kapıcıbaşı Nişli Mehmet Ağa’nın Moskova Sefâretnâmesi.” Tarih Vesikaları Dergisi, 2/10 (1942), 284-299; 2/11 (1943), 352-371, 2/12 (1943), 462-472. [Sadeleştirilmiş transkripsiyonlu metin] 2) Aydın Mertayak. Nişli Mehmed Ağa’nın Rusya Sefâreti ve Sefâretnâmesi (1722-1723). Yüksek Lisans Tezi (Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Tokat, 2005).

Genel kaynakça
Başbakanlık Osmanlı Arşivi. Name-i Hümayun Defterleri, no: 7/1, s. 63, hüküm no. 45, 46. Küçük Çelebizade Asım. Ta’rih, c. 6 (Istanbul, 1135/1723). Mecmua-i muahedat, c. 3 (Istanbul, 1297/1879). Mehmed Süreyya. Sicill-i Osmani (Istanbul, 1311/1893). Halil İnalcık. “Osmanlı-Rus Rekabetinin Menşei ve Don-Volga Kanalı Teşebbüsü (1569).” Belleten, XII/46 (1948), 359. R. Bamberger, F. Brunner ve H. Lades. Die Welt von A bis Z (Viyana, 1953). Fehmi Edhem Karatay. Topkapı Sarayı Müzesi Türkçe Yazmalar Kataloğu, c. 1 (Istanbul, 1961). R.S. İskit. Mufassal Osmanlı Tarihi, c. 5 (Istanbul, 1963). Azmi Süslü. “Un Aperçu sur les Ambassadeurs Ottomans et leurs Sefaretname.” Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi 25 (1983), 233-260. Paul B. Henze. Kafkaslarda Ateş ve Kılıç: XIX. Yüzyılda Kuzey Kafkasya Dağ Köylülerinin Direnişi. Çev. Akın Kösetorun (Ankara, 1985). A. Nimet Kurat. Rusya Tarihi (Ankara, 1987). Şemseddin Sami. Qamus-ı Türki (Istanbul, 1987). M. Münir Aktepe. Mehmed Emnî Beyefendi (Paşa)’nın Rusya Sefâreti ve Sefâretnâmesi (Ankara, 1989). A. Nimet Kurat. Türkiye ve Rusya (Ankara, 1990). Joseph von Hammer. Büyük Osmanlı Tarihi. Çev. Vecdi Bürün (Istanbul, 1991), c. VII, 63; c. XIII, 7. F. Reşit Unat. Osmanlı Sefirleri ve Sefâretnâmeleri. Yay. B. Sıtkı Baykal (Ankara, 1992). Mehmet Zeki Pakalın. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, c. 1-3 (Istanbul, 1993). Stanford Shaw. Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye. Çev. Mehmet Harmancı, c. 1 (Istanbul, 19942). Defterdar Sarı Mehmed Paşa. Zübde-i Veqayiât. Haz. Abdülkadir Özcan (Ankara, 1995). Mustafa Budak. “Osmanlı Rus İlişkilerinde Kafkasya.” Avrasya Etüdleri, 4/103 (1995), 103-127. A. İbrahim Savaş. “Osmanlı Elçilerinin Sefâret Güzergâhları.” Toplumsal Tarih, 27 (1996), 54-62. A. İbrahim Savaş. “Osmanlı Elçilerinin Resm-i Kabul Protokolleri.” Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih İncelemeleri Dergisi, 11 (1996), 111-124. A. İbrahim Savaş. “Osmanlı Türkçesi ile Yazılmış Eserlerde Geçen Sıfat Grubu Kelimelerin Kullanım Özellikleri.” Türk Dili, 537 (1996), 307-314. A. İbrahim Savaş. “Takrîr-i Ahmed Merâmî Efendi (Azak Muhaddidi Ahmed Merâmî Efendi’nin 1740-1741 Sınır Tespit Çalışmaları Hakkındaki Raporu).” Türk Tarih Belgeleri Dergisi, 20 (1996), 151-173. A. İbrahim Savaş. “Osmanlı Diplomatikasına Ait Nâme-i Hümâyûn.” OTAM, 7 (1997), 219-251. A. İbrahim Savaş. “Osmanlı Türkçesi ile Yazılan Tarihi Belge ve Eserlerde Secili Anlatım Şekilleri.” Tarih İncelemeleri Dergisi, 13 (1998), 57-70. Ebu Sehl Numan Efendi. Tedbirat-ı Pesendide. Haz. A. İbrahim Savaş (Ankara, 1999). Osman Köse. “XVIII. Yüzyıl Osmanlı-Rus Münâsebetleri.” Osmanlı, c. 1 (Ankara, 1999). A. Nimet Kurat. Rusya Tarihi: Başlangıçtan 1917’ye Kadar (Ankara, 1999). A. İbrahim Savaş. Mustafa Hatti Efendi’nin Viyana Sefâretnâmesi (Ankara, 1999). İlber Ortaylı. Osmanlı İmparatorluğunda İktisadî ve Sosyal Değişim Makaleleri (Ankara, 2000). İlber Ortaylı. İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı (Istanbul, 2003).

Yazar: 
Aydın Mertayak
Ağustos 2008